Lian mak define ita nu'udar ema no nu'udar nasaun ida. Lian mak ita-nia abut.
EDUKASAUN MULTILINGE BAZEIA BA LIAN-INAN
Termu sira:
“Lian inan” = Lian dahuluk ka lian ne’ebé ita-nia inan ko’alia
“Multilinge” = Lian barak
“Multilingizmu” = Multilingizmu ka kapasidade atu ko’alia lian liu ke ida fó vantajen boot ida ba ema no mos ba nasaun ida. Peskiza barak hatudu momoos katak labarik ne’ebé sai boot iha ambiente multilinge ida no aprende lian barak iha flexibilidade kognitivu boot, konsege komprende konseitu foun lais liu. Alende ida ne’e, multilingizmu mós fornese abilidade no atitude ne’ebé nesesáriu ba susesu iha sekulu 21!
Timor-Leste nia lian-inan sira nu’udar parte fundamental husi identidade nasaun no povu ida ninian. Lian-Inan sira la’ós de’it meiu komunikasaun ida, maibé mós nu’udar meiu ida ne’ebé lori valór kulturál sira ne’ebé hatutan hosi otas ida ba otas ida seluk, hosi bei’alan sira ba bei-oan sira. Lian-inan sira mós mak hanesan knuuk Istória nian tanba lian-inan sira rai hela memória koletiva nasaun nian. Liuhusi lian-inan sira-ne’e ita hatutan ita-nia Istória no ita-nia valór sira ba ita-nia bei-oan sira. Ita-nia memória koletiva mak halo ita iha orgullu nu’udar ema Timoroan ne’ebé iha identidade rasik. Lian-inan sira nu’udar parte importante ida husi identidade nasionál nia abut no hun.
To’o ohin, husi lian-inan maizumenus 6000 (rihun nen) ka 7000 (rihun hitu) ne’ebé eziste iha mundu tomak, iha ona lian-inan liu rihun ida resin ne’ebé hetan ameasa atu lakon. Lian sira-ne’e lakon tanba ema la uza ona. Ne’e hanesan posibilidade aat tebes ida no lakon boot ida ba nasaun sira no kultura mundu nian. Timor-Leste mós bele lakon ninia rikusoin kulturál iha tempu badak se ita la uza no la dezenvolve ita-nia lian-inan sira. Lian Makuva iha Distritu Lautém, nu’udar ezemplu ba ida-ne’e tanba agora daudaun ema ida ka rua de’it mak sei uza lian ida-ne’e.
Kanorin (estudante) nia lian-inan (lian ne'ebé uza iha uma laran) maka lian ne'ebé di'akliu atu hahú aprende lee no hakerek ba dala uluk, no mós atu aprende konteúdu ka matéria inisiál sira seluk ne'ebé tama iha kurríkulu.
Hanorin liuhusi lian estranjeiru ida bolu tiha ona katak “imersaun” tanba nia kompara-belek ho kaer aprende-na’in sira iha bee okos lahó hanorin sira oinsá nani. Alfabetizasaun báziku ho lian estranjeiru susar tebes ba aprende-nain tanba laiha koneksaun entre son, símbolu no signifikadu.
Uza labarik nia lian rasik kapasita nia atu fó-sai nia hanoin ho di’ak, tanba nia ladún ta’uk atu halo sala. EMBLI fó korajen ba labarik sira atu partisipa ho ativu iha sira-nia prosesu aprendizajen, tanba sira bele komprende saida maka sira diskute no saida mak espera husi sira. Sira bele uza kedas lian-inan atu harii no esplika sira-nia mundu, harii sira-nia hanoin no aumenta-tan konseitu foun ba buat ne’ebé sira hatene ona.
Iha sosiedade multilinge, uza lian ofisiál de’it iha sala laran bele haboot diferensa entre grupu sosiál dominante no naun-dominante sira, entre ema kiak no ema riku sira.
Nune’e Komisaun Nasionál ba UNESCO iha Timor-Leste servisu hamutuk ho Ministério Edukasaun lansa projetu pilotu esperimentál ida iha 2012 (naran EMBLI – Edukasaun Multilinge Bazeia ba Lian Inan) atu koko viabilidade hosi uza lian nasionál la- ofisiál sira nu’udar lina instrusaun sira iha edukasaun sedu, liuliu iha pre-eskolár no siklu dahuluk hosi Ensinu Báziku. Lian tolu – ida hosi munisípiu ida-idak (Lautem – Fataluku, Manatutu – Galolen no Oe-cusse – Baikenu) mak hili hanesan lian instrusaun esperimentál. Liuhosi projetu ne’e materiál didátiku sira mak dezenvolve, profesór sira hetan formasaun, no hanorin hahú iha tinan 2013.
Rezultadu husi avaliasaun ida ne’ebé hala’o iha tinan 2016 hatudu momoos katak uza lian-inan iha prosesu aprendizajen dahuluk (pre-eskolar no klase inisiál Ensino Báziku) iha vantajen boot ba labarik sira-nia komprensaun no abilidade lee no hakerek.
Avaliasaun tomak Ita-Boot bele lee iha ne'e:
A versão em lingua portuguesa está disponível aqui:
The English version of this Mother-Tongue Based Multilingual Education pilot project evaluation report is available here: