Husi: Dra Kirsty Sword Gusmão, AO
Embaixadora Boa Vontade ba Asuntu Edukasaun, RDTL
5 Agostu, 2023
Tinan 13 liubá ha’u halo viajen ba Muapitine iha munisípiu Lautem hodi lansa projetu pilotu “Edukasaun Multilinge Bazeia ba Lian Inan” (EMBLI) hanesan kolaborasaun entre Komisaun Nasionál UNESCO no Ministériu Edukasaun. Durante vizita ne’e ha’u tuur iha rai iha sala aula iha Eskola Primária Muapitine hodi halimar ho alunu Klase I sira no dada-lia ho sira kona-ba sira-nia esperiénsia nu’udar estudante foun ne’ebé foin komesa sira-nia edukasaun formál. Maski ha’u hatene ona katak maioria estudante sira-nia lian dahuluk iha komunidade ida-ne’e mak Fataluku, ha’u konfesa katak ha’u hakfodak uitoan bainhira ha’u koko konversa ho labarik sira iha lian Tetun – pergunta simples hanesan “Ó-nia naran sá?” – no sira la hatene responde. Ha’u husu ba ha’u-nia an: “Oinsá mak labarik sira-ne’e sei bele aprende konteúdu kurrikulár se karik sira la kompriende lian ne’ebé manorin sira ko’alia iha sala laran?” Alunu sira iha Eskola Primária Muapitine ne’e iha sorte boot atu simu instrusaun iha lian ida ne’ebé sira ko’alia iha uma ho inan-aman sira, nune’e sira konsege atu aprende lee no hakerek ho fasil, no tuirmai fundasaun metin iha sira-nia lian dahuluk ne’e bele ajuda sira atu hakat ba literasia no numerasia iha lian ofisiál no lian importante sira seluk. Maibé iha área rurál barak iha Timor-Leste, alunu pre-eskolár no ensinu báziku barak loos sai sedu husi eskola ka repete klase tanba lian instrusaun sai obstákulu boot ba sira-nia kompriensaun no aprendizajen.
Estatístika sira husi Sensu Uma Kain 2010 no Sensu tuirmai hatudu katak iha munisípiu balu, maioria populasaun ho tinan lima ba leten la hatene ko’alia, lee no hakerek lian ofisiál rua no ko’alia lian lokál sira de’it iha uma laran.
Estudu ida ne’ebé halo husi Banku Mundiál iha 2009 naran “Peskiza kona-ba Kapasidade Lee iha Klase Inisiál” ka Early Grade Reading Assessment, aprezenta evidénsia katak labarik barak gasta tempu iha eskola primária maibé seidauk aprende lee ho di’ak. Estudu ne’e hatudu katak 70% husi alunu iha Klase 1 nia rohan la hatene lee liafuan ida iha testu simples iha lian Tetun no Portugés.
Situasaun ida-ne’e preokupa tebes ha’u nu’udar Embaixadora Boa Vontade ba Edukasaun. Hanesan edukadora ida, ha’u hatene katak bainhira labarik sira la konsege atu aprende lee iha faze aprendizajen inisiál iha ensinu báziku (klase 1-2), buat ne’e sei fó impaktu negativu ba sira-nia dezempeñu iha matéria sira hotu iha klase hotu-hotu tuirmai.
Realidade ida-ne’e mak dudu ha’u atu halo ha’u-nia peskiza rasik kona-ba esperiénsia iha nasaun multilinge (katak ko’alia lian barak) sira seluk no inisiativa balu iha rejiaun Ázia Sudoeste no iha mundu.
Organizasaun Nasoens Unidas ba Edukasaun, Siénsia no Kultura (UNESCO) promove maka’as uza Edukasaun Multilinge Bazeia ba Lian Inan iha mundu tomak, tanba peskiza no estudu barak hatudu katak lia-dahuluk iha funsaun importante tebes atu tulun labarik sira aprende, hasai númeru estudante ne’ebé remata eskola ho susesu no fasilita atu harii ponte forte ida husi uma ba eskola.
Organizasaun Ministru Edukasaun husi Ázia Sudoeste” (SEAMEO) liuhusi nia projetu “Lian-inan nu’udar Lian Hanorin ne’ebé Harii Ponte Ida: Polítika, Estratéjia no Advokasia” fó suporta maka’as atu uza lian lokál iha klase inisiál ensinu báziku nian. Partisipante husi Timor-Leste ne’ebé tuir Konferénsia Língua SEAMEO nian iha fulan-jullu 2008 fó rekomendasaun ba Ministériu Edukasaun RDTL nian atu promove ho ativu uza lian dahuluk iha klase laran hodi suporta labarik nia kompriensaun no aprendizajen. Durante konferénsia ne’e sira rona kona-ba esperiénsia iha Mozambique, Kamboja, Filipinas, Guatemala, Nepal, Papua Nova Guiné no rai barak tan ne’ebé agora daudaun implementa ona sistema EMBLI hodi haluan tan asesu sidadaun hotu-hotu nian ba edukasaun no kontribui ba konserva lian lokál sira hanesan patrimóniu kulturál nasaun ida-idak nian.
Prinsípiu hanorin literasia hodi uza povu nia lian dahuluk hanesan meiu importante atu hasai ema ki’ik husi kiak no beik hetan ona fatin iha istória rezisténsia Timor-Leste nian liuhusi Fretilin nia kampaña alfabetizasaun ne’ebé hahú iha tinan 1975. Iha tinan 2023, Timor-Leste nia lian indíjenu sira barak hasoru ameasa atu lakon iha tempu badak mai se karik Estadu la haka’as-an hodi defende no promove riku-soin kulturál ne’e, tuir buat ne’ebé hatuur iha Lei Inan RDTL nian.
Nu’udar Embaixadora Boa Vontade ba Edukasaun no Prezidente Komisaun Nasionál Edukasaun, iha fulan Novembru 2009, ha’u konvida matenek-na’in na’in-4 husi Portugál no na’in-2 husi Austrália hodi partisipa iha misaun “Língua iha Edukasaun” hodi estuda no fó rekomendasaun kona-ba lian instrusaun iha nivel pre-eskolár no ensinu báziku iha Timor-Leste. Depois de servisu intensivu no enkontru ho manorin, alunu, linguista no líder lokál no nasionál barak durante loron 7, ekipa ne’e nia rekomendasaun prinsipál mak hanesan tuirmai ne’e:
Iha Siklu Dahuluk Ensinu Báziku nian, uza dalen nasionál hodi apoia introdusaun ensinu dalen Tetun. Dalen portugés sei introdús ho ko’alia de’it (komponente orál) liuhosi kanta, konta istória, teatru, bidu ka dansa, nst. Iha siklu rohan labarik sira tenke hatene lee, hakerek no komunika ho dalen Tetun no hahú tiha ona aprende lee no hakerek ho dalen Portugés.
Konkluzaun no rekomendasaun hirak-ne’e motiva ha’u atu servisu hamutuk ho Komisaun Nasionál Edukasaun no Ministériu Edukasaun hodi estabelese projetu pilotu EMBLI ho objetivu atu koko metodolojia foun ne’e iha komunidade rurál tolu iha Manatuto, Oecusse no Lautem. Ho orsamentu ki’ik tebes ami konsege servisu hamutuk ho linguista nasionál no internasionál no membru komunidade iha munisípiu tolu ne’e hodi dezenvolve ortografia ba lian Fataluku, Galolen no Baikenu, hamutuk ho livru simples no materiál aprendizajen sira seluk, fó formasaun ba manorin sira iha eskola pilotu 10 no hala’o atividade advokasia iha nivel lokál no nasionál. Servisu-oan iha nível lokál ne’e la sees husi polémika iha nivel nasionál! Entitade balu deskonfia katak motivasaun ba ha’u-nia apoiu ba EMBLI mak atu hatún lian Portugés nu’udar lian ofisiál no lian instrusaun iha eskola sira. Tuir loloos buat ne’ebé motiva ha’u mak dezeju ida atu hadi’a aprendizajen iha lian Portugés liuhosi metodolojia ida ne’ebé rekoñese no valoriza labarik sira-nia lian dahuluk no identidade nu’udar timoroan.
Filme badak ne’e ne’ebé ekipa EMBLI halo iha eskola pilotu ida (Pre-Primária Maina I, Munisípiu Lautem) iha tinan 2015 hatudu momoos oinsá alunu sira ho tinan 4 no 5 konsege lee no hakerek iha lian Fataluku maski simu instrusaun durante fulan neen de’it.
Avaliasaun ba projetu pilotu EMBLI ne’ebé hala’o husi peritu independente ida iha tinan 2015, iha objetivu atu sukat alunu sira-nia dezempeñu iha área lee no konteúdu kurrikulár (inklui matemátika no lian Portugés) no metodolojia EMBLI nia efikásia no efisiénsia. Rezultadu husi avaliasaun ne’e afirma katak:
Dezempeñu labarik sira-nian iha matéria matemátika iha eskola EMBLI sira dala 2,3 aas liu duké eskola públiku sira-ne’ebé la hanorin uza alunu sira-nia lian dahuluk.
Alunu sira iha eskola EMBLI hatudu kompriensaun iha lian Portugés aas liu uitoan eskola CAFE sira, maski sira seidauk aprende Portugés iha klase 2 iha programa EMBLI.
Akademikamente, programa EMBLI parese halais labarik sira-nia dezenvolvimentu akadémiku entre tinan 1,5 to’o 2.
Gráfiku tuirmai ne’e hatudu rezultadu seluk husi avaliasaun ida-ne’e.
Figura 1: Númeru sira iha koluna liman karuk refere ba persentajen husi estudante tomak.
Aleinde ida-ne’e, avaliadór halo análize ba kustu relativu programa EMBLI nian hodi eduka labarik atu lee kompara ho eskola públika no eskola CAFE sira.
Figura 2: Númeru iha koluna liman karuk refere ba kustu ($US) ba kada alunu iha programa tolu ne'e.
Maski avaliasaun ne’e hatudu momoos katak metodolojia EMBLI fó vantajen boot ba labarik sira-nia aprendizajen no mós ba Estadu, haree ba nia kustu ne’ebé ki’ik kompara ho metodolojia sira seluk, relatóriu ne’e no nia rekomendasaun sira la hetan atensaun no resposta husi ukun-na’in sira. Komunidade barak iha rejiaun sira besik eskola EMBLI husu atu haluan tan asesu ba metodolojia hanorin ho lian dahuluk bainhira sira haree ho matan rasik oinsá labarik sira-nia aprendizajen no dezempeñu iha sala laran sa’e maka’as. Maibé Ministériu Edukasaun kontinua espande no investe osan boot liután (besik $tokon 6 resin kada tinan) ba Eskola CAFE sira ne’ebé hanorin kurríkulu nasionál ho lian Portugés de’it, metodolojia ne’ebé peskiza barak hatudu la efisiente no LA rekomenda tanba halo labarik sira susar atu kompriende konteúdu didi’ak iha lian ne’ebé sei aprende hela. Orsamentu anuál programa EMBLI nian mak aprosimadamente $100.000 de’it ka 2% husi kustu programa CAFE nian.
Governu Konstitusionál dasiak bele hadi’a dezempeñu akadémiku iha nivel ensinu sekundáriu no superiór liuhosi investe iha polítika sira-ne’ebé ajuda labarik sira iha nivel pre-eskolár no ensinu báziku atu aprende lee ho lian ne’ebé sira ko’alia iha uma no tuirmai transfere sira-nia abilidade ne’e ba lian sira seluk hanesan Portugés. Investigasaun sientífiku[1] sira hatudu katak estudante sira-ne’ebé konsege lee ho di’ak molok sira remata klase 3 iha posibilidade boot liu dala 4 atu remata sira-nia estudus no hetan susesu iha sira-nia vida profisionál.
Importante liután mak Governu foun ne’e iha oportunidade osan-mean atu realiza nia kompromisu rasik atu hadi’a kualidade edukasaun no promove inkluzaun no justisa sosiál iha sala laran no iha nasaun tomak. Hodi hetan solusaun ida ne’ebé simples no baratu, Timor-Leste la presiza haree ba rai li’ur. La presiza depende ba matenek-na’in husi tasi balu.
Fiar-an no LEE ... hodi bá oin!
[1]Collier and Thomas 2017.